Izabela Czartoryska to jedna z najsłynniejszych dam epoki Oświecenia. Dzięki wysokiemu urodzeniu i rozległym europejskim koneksjom obracała się na królewskich dworach i modnych salonach. Sama też stworzyła w Puławach jeden z najważniejszych ośrodków polskiej kultury swoich czasów. To jej zawdzięczamy początki narodowego muzealnictwa. Oto kilka ciekawostek z niezwykle ciekawego życiorysu polskiej księżnej.
1. Małżeństwo Izabeli z Flemmingów Czartoryskiej było efektem rodowej kalkulacji.
Izabela z Flemmingów została wydana za mąż w wieku zaledwie piętnastu lat. Małżeństwo to (co stanowiło regułę w osiemnastowiecznym świecie) nie miało nic wspólnego z uczuciem, ale realizowało familijne interesy. Małżonek Izabeli, książę Adam Kazimierz Czartoryski, generał ziem podolskich, był spokrewniony ze swoją przyszłą żoną, a dokładnie był jej wujem (kuzynem matki księżnej). Ślub odbył się 19 listopada 1761 roku w Wołczynie pod Brześciem, w majątku dziadka Izabeli, Michała Fryderyka Czartoryskiego. Błogosławieństwa młodej parze udzielił również członek rodziny, biskup poznański, Teodor Czartoryski.
Izabela i Adam Czartoryscy nigdy nie zapałali do siebie namiętnym uczuciem. Przez długi, bo kilkudziesięcioletni, okres trwania małżeństwa wzajemnie się „zdradzali”. Właściwie można tego słowa użyć w cudzysłowie, ponieważ były to niemal oficjalne związki, których jedno nie kryło przed drugim. Sytuację ułatwiał fakt, że często spędzali czas osobno, czasami nie widząc się nawet przez kilka lat. Paradoksalnie było to jednak małżeństwo bardzo zgodne i darzące się wzajemnym szacunkiem. Daleko idąca tolerancja obu stron oszczędzała przykrych scen, a z czasem pojawiło się prawdziwe przywiązanie. Pod koniec życia, gdy byli w oddaleniu, pisali do siebie czułe listy. Izabela Czartoryska z oddaniem wspierała męża w jego publicznej działalności, a książę przyklaskiwał wszystkim jej pomysłom, pozwalając wydawać na nie krocie.
2. Izabela Czartoryska była w złych relacjach ze swoją szwagierką Elżbietą Lubomirską.
Życie rodzinne nie było bynajmniej dla Izabeli Czartoryskiej usłane różami, szczególnie w początkowym okresie małżeństwa. Księżna stała się obiektem wiecznej złośliwości ze strony siostry swojego męża, Elżbiety Lubomirskiej. Szwagierka gorąco protestowała przeciwko mariażowi uzgodnionemu przez obie rodziny, jednak pomimo swojego dużego wpływu na ojca, wojewodę ruskiego, Augusta Czartoryskiego, nic nie wskórała. Pozostało jej więc zwyczajne dokuczanie młodszej i niedoświadczonej Izabeli. I nie traciła do tego żadnej okazji. Początkowo Izabela nie umiała się bronić, jednak z czasem nabrała więcej pewności siebie i nie pozwoliła podważać swojej pozycji.
Złe relacje Izabeli i Elżbiety osiągnęły apogeum, gdy obie stały się rywalkami do serca i alkowy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Gdy wieloletnia kochanka monarchy, Elżbieta, zorientowała się, że ukochany „Antoś” zainteresował się młodszą i coraz piękniejszą Izabelą, zapałała do niej prawdziwą nienawiścią. Nawet po wielu latach Elżbieta zachowała z tego powodu urazę do swojej szwagierki.
3. Izabela Czartoryska miała sześcioro oficjalnych dzieci, z których każde pochodziło z innego związku.
Z małżeństwa Izabeli i Adama Czartoryskich zrodziło się sześcioro dzieci, jednak jedynie pierwsza córka, Teresa, która przyszła na świat w 1765 roku, była biologiczną córką księcia Adama Kazimierza. Ojcami pozostałych dzieci byli kochankowie księżnej. Urodzona w 1768 roku Maria (późniejsza księżna Wirtemberska) najprawdopodobniej była owocem związku Izabeli z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Ojcem Adama Jerzego Czartoryskiego okazał się Nikołaj Repnin, rosyjski poseł i minister carycy Katarzyny, który sprawował faktyczną zwierzchność nad Warszawą. Romans ów, realizujący polityczne interesy rodu Czartoryskich, wywołał w ówczesnej Polsce wielki skandal.
Księżna rzuciła zakochanego w niej do szaleństwa Repnina dla francuskiego księcia Armanda Louisa de Gontaut de Lauzuna, będącego niegdyś kochankiem królowej Marii Antoniny. Owocem tej miłości był urodzony w 1774 roku syn Konstanty Adam. Cztery lata później przyszła natomiast na świat córka Zofia, której ojcem był najprawdopodobniej hetman Ksawery Branicki, późniejszy współtwórca Targowicy. W 1780 roku księżna Izabela Czartoryska urodziła również córkę, której dano na imię Gabriela, i która zmarła kilka dni po swoich narodzinach.
4. Ukrywała fakt, że jedna z jej dam dworu jest jej córką.
Jednym z największych sekretów księżnej Czartoryskiej był fakt, że jedna z jej córek nie została oficjalnie uznana przez męża i oddano ją na wychowanie do zamieszkującej w Paryżu kobiety. Cecylia Beydale, bo niej mowa, była córką Izabeli i pisarza koronnego, Kazimierza Rzewuskiego. Ze względu na to, że księżna i jej małżonek przez kilka lat przed narodzinami dziecka mieszkali osobno, uznano, iż Cecylia nie może wychowywać się w rodzinie. Nazwisko Beydale utworzono zaś od rodowego nazwiska Rzewuskiego – Beydów. Po kilku latach pobytu w Paryżu dziewczynka została sprowadzona na dwór Czartoryskich.
Rodowa tajemnica miała jednak poważne konsekwencje. Po latach okazało się bowiem, że syn Czartoryskich, Konstanty, zakochał się z wzajemnością w pięknej pannie i zapragnął się z nią ożenić. Wtedy księżna wyjawiła obojgu prawdę o ich pokrewieństwie. Doznany szok dotkliwie odbił się zarówno na Konstantym, jak i Cecylii. Dziewczyna na skutek urazu psychicznego zaczęła cierpieć na epizody depresji. Nigdy nie wyszła za mąż i pozostawała pod opieką swojej nieoficjalnej starszej siostry, Marii Wirtemberskiej.
5. Najstarsza córka Izabeli, Teresa Czartoryska, zmarła w skutek tragicznego wypadku.
Największą tragedią w życiu księżnej Izabeli Czartoryskiej była straszna śmierć jej najstarszej córki Teresy. W styczniu 1780 roku w warszawskim Pałacu Błękitnym doszło do nieszczęśliwego wypadku. Piętnastoletnia Teresa wraz ze swoją młodszą siostrą Marią i przyjaciółką Konstancją Narbuttówną bawiły się w jednym z pokoi, grały na instrumentach, śpiewały i tańczyły. Nagle Teresa zbliżyła się do kominka i ogień błyskawicznie zajął jej muślinową sukienkę. Płonąca jak pochodnia dziewczyna z krzykiem wybiegła do drugiego pokoju, gdzie jej nauczyciele panna Petit i Norblin grali w karty. Mężczyzna chwycił płaszcz i zagasił ogień, jednak na ratunek było za późno. Teresa zmarła kilka dni później w wyniku strasznych poparzeń.
Dla księżnej był to potężny cios. Akurat w tym czasie, gdy konała jej ukochana córka, Izabela rodziła swoje kolejne dziecko, Garbielę. Dziewczynka zmarła kilka dni po narodzinach, a matka, gdy dowiedziała się o śmierci Teresy, z rozpaczy straciła władzę w nogach. Dopiero specjalistyczna kuracja przywróciła jej siły. Do końca życia wspominała ukochaną Teresę, a czwartek, dzień, kiedy córka zmarła, był dla niej dniem żałoby.
6. Izabela Czartoryska słynęła z zakładania wspaniałych ogrodów.
Jedną z aktywności, która zapewniła księżnej trwałe miejsce w historii, była sztuka projektowania i pielęgnowania ogrodów. W epoce Oświecenia ogród był symbolicznym wyrazem głównych idei myślowych i estetycznych tego okresu. Styl rokoka lubował się w uporządkowanych kompozycjach kwiatów, drzew, fontann i rzeźb. Pielęgnowanie ogrodu miało wyrażać dbałość o własny rozwój, dążenie do harmonii i piękna.
Rokokową rezydencją Izabeli Czartoryskiej były jej słynne Powązki, które oczywiście nie miały nic wspólnego z dzisiejszą warszawską nekropolią. Ogromne połacie terenu zostały zaprojektowane w stylu francuskim – z geometrycznymi klombami, systemem pięknych wodotrysków i okazałymi monumentami imitującymi antyczne postumenty. Słynne „bawidełko” księżnej przerosły następnie Puławy – ukochane miejsce na mapie życia Izabeli Czartoryskiej. To tam stworzyła słynny w całej Polsce i jeden z najświetniejszych ogrodowych kompleksów w ówczesnej Europie.
Opis Puław znalazł się nawet w głośnej w XVIII wieku rozprawie o ogrodach Jacquesa Dellile’a. Wspaniały pałac otoczony szerokimi alejami obsadzonymi specjalnie dobranymi gatunkami drzew, piękne kwiaty, ogrodowe altany i budowle, jak na przykład słynna świątynia Sybilli, a także proste chatki, strumyki, groty i pola wpisywały się w modny wówczas sentymentalizm. Trzecim wielkim dziełem pałacowo-ogrodowym księżnej była z kolei Sieniawa, gdzie rezydował głównie jej małżonek. To tam do dziś spoczywają prochy członków rodziny Czartoryskich.
7. Izabela Czartoryska założyła pierwsze w Polsce muzeum narodowe.
Księżnę fascynowały nie tylko estetyczne prądy Oświecenia, jak rokoko i sentymentalizm. Izabela Czartoryska postanowiła się również zająć gromadzeniem narodowych pamiątek i tak oto stała się pionierką polskiego muzealnictwa. W swoich ukochanych Puławach, które, zwłaszcza po utracie przez Polskę niepodległości, stały się jednym z centrów kulturalnych ówczesnej elity intelektualnej, zaczęła kolekcjonować różne przedmioty związane z przeszłością. Początkowo były to zdobycze przywożone z licznych, interesujących podróży, jak na przykład krzesło Williama Szekspira, z czasem jednak zbiory znacznie się rozrosły, a głównym motywem działania księżnej stało się motto do dziś widniejące na Świątyni Sybilli: „Przeszłość Przyszłości”.
W Domku Gotyckim znajdowała się cała galeria różnorodnych pamiątek narodowych, zarówno tych z czasów piastowskich i jagiellońskich, jak i związanych z wydarzeniami współczesnymi księżnej, czyli z powstaniem kościuszkowskim. Miecze i zbroje bohaterów narodowych, ich szczątki, obrazy, przedmioty codziennego użytku, a także uratowane od grabieży najeźdźców zabytki z zamku królewskiego na Wawelu – to wszystko składało się na pierwsze w Polsce muzeum.
8. Nazywano ją Matką Spartanką.
Przydomek „Matka Spartanka”, który przylgnął do Izabeli Czartoryskiej był dość ambiwalentny: z jednej strony zaszczytny, z drugiej ośmieszany. Wywodził się on od tytułu sztuki Franciszka Kniaźnina, nadwornego poety Czartoryskich. Opera miała swoją premierę w Puławach w czerwcu 1786 roku. Tytułowa Matka Spartanka miała wiele wspólnego z księżną i nieprzypadkowo to właśnie ona wcieliła się w główną rolę podczas puławskiego przedstawienia. Jako Teona zwracała się do ukochanego syna, by nie upadał na duchu i nie szczędził wysiłków w walce za ojczyznę. Sztuka ta miała wydźwięk polityczny. Kniaźnin promował program Familii: czyli wprowadzenie reform w chylącej się ku upadkowi Rzeczpospolitej. Ostrze opery było jednak wymierzone w króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego wrogi wówczas Czartoryskim obóz.
Z tego powodu „Matka Spartanka” doczekała się słynnego paszkwilu, który krążył po kraju w okresie sejmu 1786 roku. Jego autorem prawdopodobnie był nadworny poeta króla, Stanisław Trembecki. W niewybrednych słowach wyliczał on rozmaite przywary – zarówno fizyczne, jak i moralne „matki Spartanki”, ganiąc ją za liczne romanse i konkludując:
„A Spartanka, gdy dłużej raczy z nami zostać,
Godzi się ją za rady brzezinką ochłostać!”
9. Izabela Czartoryska była oświeceniową pisarką.
Już jako dojrzała kobieta Izabela Czartoryska zamieniła światowe romanse i podróże na nieco inną działalność. Skupiła się na muzealnictwie, a także pracy pisarskiej. Zaistniała tym samym jako jedna z oświeceniowych dam, które przysłużyły się polskiej kulturze i sztuce. Zajęła się przede wszystkim tym, na czym najbardziej się znała i co było bliskie jej sercu. W 1802 roku wydała „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”, dziełko, które stanowi świadectwo głównych prądów estetycznych epoki Oświecenia. Mottem swojej pracy uczyniła słowa Aleksandra Pope’a:
„Cokolwiek zamyślasz sadzić lub budować, czyli wznaszać kolumny, czy sklepienia, wzdęty kształcić terras albo grotę kować, nigdy z oka nie spuszczaj natury. Obchodź się z tą boginią jak z skromną dziewicą: ani ją strój zbytecznie, ani nadto obnażaj”.
Czartoryska postanowiła się również zająć działalnością edukacyjną. Dla swoich włościan napisała „Książkę do pacierzy”. Korzystano z niej w założonej przez księżną szkółce puławskiej dla wiejskich dzieci. W 1817 roku wydała „Pielgrzyma w Dobromilu” – utwór skierowany do swoich włościan, w której zawarła opis narodowych dziejów, a także pouczenia co do zachowania i obyczajów. Dołożyła również cegiełkę do literatury podróżniczej, po obfitującej w ciekawe odkrycia wyprawie na Śląsk, opisała swoje wrażenia w dzienniku podróży: „Dyliżansem na Śląsk: Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816”.
10. Izabela Czartoryska w swoim długim życiu przeżyła największe zawieruchy narodowe.
Izabela Czartoryska w swoim długim, dziewięćdziesięcioletnim życiu (1745 – 1835), była świadkiem najdonioślejszych wydarzeń historycznych w dziejach Polski. Doświadczyła żalu po stopniowo tracącej niepodległość Rzeczpospolitej podzielonej między trzech zaborców, przeżyła uniesienia Sejmu Czteroletniego i uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Wspierała Tadeusza Kościuszkę podczas powstania i widziała kampanię napoleońską, a potem upadek Królestwa Kongresowego. U schyłku życia księżnej przez Polskę przetoczyło się powstanie listopadowe, choć tych wydarzeń, będąca już wówczas w podeszłym wieku Czartoryska, nie była już w pełni świadoma. Pod koniec życia zobaczyła upadek swoich ukochanych Puław zaatakowanych i zniszczonych przez Rosjan. Wraz z córkami ratowała się ucieczką i schroniła się w Wysocku, gdzie zmarła 19 czerwca 1835 roku.
Literatura:
G. Pauszer-Klonowska, „Pani na Puławach”, Warszawa 2011.